ระบบเศรษฐกิจไทยควร ‘กลัว’ ความเสี่ยงแค่ไหน ?

คอลัมน์ : เปลี่ยนเศรษฐกิจไทย
ผู้เขียน : ดร.สมประวิณ มันประเสริฐ

ในสองบทความที่ผ่านมาเราสำรวจ “สุขภาพ” ที่แตกต่างกันระหว่างระบบสถาบันการเงินกับภาคเศรษฐกิจจริงและตั้งคำถามถึงบทบาทของระบบสถาบันการเงินไทยในการส่งเสริมการเติบโตทางเศรษฐกิจผ่านการให้สินเชื่อไปแล้ว บทความนี้เราจะสำรวจลึกลงไปถึง “ธรรมชาติ” ของการให้สินเชื่อในประเทศไทยและคลี่ให้เห็นถึงปัจจัยที่ส่งผลต่อการตัดสินใจให้สินเชื่อของสถาบันการเงิน โดยพยายามตอบ 3 คำถามต่อไปนี้

คำถามที่ 1 การเข้าไม่ถึงสินเชื่อเป็นเพราะ “ธุรกิจไม่ขอ” หรือ “สถาบันการเงินไม่ให้” ?

ข้อมูลการสำรวจของธนาคารโลกในปี 2017 พบว่ามีคนไทยที่อายุ 15 ปีขึ้นไปเพียง 11.0% ที่เข้าถึงสินเชื่อเพื่อจัดตั้ง บริหารหรือขยายกิจการ ทำไมธุรกิจจำนวนมากจึงยังไม่ได้รับสินเชื่อ ? มีสาเหตุที่เป็นไปได้ 2 ประการด้วยกัน คือ (1) สาเหตุด้านความต้องการสินเชื่อซึ่งหมายถึงการที่ภาคธุรกิจไม่มีความต้องการขอสินเชื่อตั้งแต่แรก และ (2) สาเหตุด้านอุปทานสินเชื่อ ก็คือธุรกิจมีการขอสินเชื่อ แต่สถาบันการเงินปฏิเสธการให้

จากข้อมูลรายงานภาวะและแนวโน้มสินเชื่อของสถาบันการเงินตั้งแต่ไตรมาสที่ 1 ของปี 2010 เป็นต้นมา พบว่าความต้องการสินเชื่อและความเข้มงวดในการให้สินเชื่อเปลี่ยนแปลงอย่างไม่ได้สมดุลกัน รูปที่ 1 และรูปที่ 2 แสดงการเปลี่ยนแปลงสะสมของความต้องการสินเชื่อ (Credit Demand) และความเข้มงวดในการให้สินเชื่อ (Credit Standard) ตามลำดับ โดยรูปที่ 1 แสดงให้เห็นว่าธุรกิจมีความต้องการขอสินเชื่อเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง ขณะที่รูปที่ 2 กลับชี้ว่าสถาบันการเงินเพิ่มความเข้มงวดในการให้สินเชื่อมาโดยตลอด

เมื่อแบ่งข้อมูลเป็นธุรกิจขนาดใหญ่และธุรกิจ SMEs จะเห็นว่าธุรกิจทั้งสองขนาดต่างมีความต้องการขอสินเชื่อเพิ่มขึ้นทั้งคู่ โดยเฉพาะ SMEs ที่มีความต้องการเพิ่มขึ้นมากในช่วงปี 2013-2019 ซึ่งเป็นการขอสินเชื่อเพื่อการลงทุนใหม่และสินเชื่อหมุนเวียน อย่างไรก็ตาม สถาบันการเงินกลับเพิ่มความเข้มงวดในการให้สินเชื่อกับ SMEs อย่างมากเมื่อเทียบกับธุรกิจขนาดใหญ่ ทำให้ความเข้มงวดสะสมในการให้สินเชื่อธุรกิจใหญ่และ SMEs ฉีกออกจากกันอย่างชัดเจน

รูปที่ 1 ความต้องการสินเชื่อที่เพิ่มขึ้น (ลดลง) สะสมจาก 2020Q1

รูปที่ 2 ความเข้มงวดในการให้สินเชื่อที่เพิ่มขึ้น (ลดลง) สะสมจาก 2020Q1

หากสำรวจต่อไปว่าตลาดสินเชื่อไทยอยู่ในภาวะที่ “มีความต้องการขอสินเชื่อมากเกินไป” หรือ “น้อยเกินไป” เมื่อเทียบกับปริมาณสินเชื่อที่สถาบันการเงินยินดีให้ จากการประมาณค่าแบบจำลองอย่างง่าย พบว่าในช่วงไตรมาสที่ 1 ของปี 2010 ถึงไตรมาสที่ 3 ของปี 2020 ตลาดสินเชื่อไทยใช้เวลาราว 73% อยู่ในภาวะที่มีความต้องการขอสินเชื่อมากกว่าที่สถาบันการเงินยินดีจะให้ (รูปที่ 3) ผลการศึกษาดังกล่าวชี้ว่าการที่ธุรกิจจำนวนมากยังเข้าไม่ถึงสินเชื่อน่าจะเป็นผลจาก “สถาบันการเงินไม่ให้” มากกว่า “ธุรกิจไม่ขอ”

รูปที่ 3 ความน่าจะเป็นที่ต้องการสินเชื่อจะมากกว่าอุปทานสินเชื่อ

คำถามที่ 2 สถาบันการเงินคิดอย่างไรจึงไม่ให้สินเชื่อ ?

ในความเป็นจริง สถาบันการเงินก็คิดไม่ต่างจากธุรกิจประเภทอื่น นั่นคือ แสวงหาผลตอบแทนสูงสุดภายใต้ทรัพยากรที่มีและความเสี่ยงที่ต้องบริหารจัดการ

ทฤษฎีทางเศรษฐศาสตร์การเงินบอกว่าสถาบันการเงินตัดสินใจให้สินเชื่อจากปัจจัย 3 กลุ่ม กลุ่มที่ 1 คือ การประเมินผลตอบแทนและความเสี่ยงจากการให้สินเชื่อสำหรับลูกค้าแต่ละคน ซึ่งขึ้นกับแผนธุรกิจและฐานะการเงินของลูกค้า ตลอดจนภาวะอุตสาหกรรมและเศรษฐกิจในภาพใหญ่ ถ้าผลตอบแทนเหมาะสมและยอมรับความเสี่ยงได้ สถาบันการเงินก็จะให้สินเชื่อ

กลุ่มที่ 2 คือสภาพคล่องของสถาบันการเงินและต้นทุนที่สถาบันการเงินต้องจ่ายเพื่อระดมเงินมาปล่อยสินเชื่อ หากสามารถระดมเงินได้ ณ ต้นทุนต่ำ สถาบันการเงินจะมีแรงจูงใจที่จะให้สินเชื่อมากขึ้น กลุ่มที่ 3 คือการแข่งขันให้สินเชื่อกับสถาบันการเงินอื่น

รูปที่ 4 ปัจจัยที่มีผลต่อความเข้มงวดในการให้สินเชื่อ

จากผลการสำรวจภาวะและแนวโน้มสินเชื่อของสถาบันการเงิน ผมใช้แบบจำลองทางสถิติอย่างง่ายในการวัดว่าปัจจัยกลุ่มใดมีอิทธิพลต่อการตัดสินใจในการให้สินเชื่อของสถาบันการเงินมากกว่ากัน (รูปที่ 4) โดยพิจารณาทั้งปัจจัยกลุ่มที่ 1 คือผลการสำรวจถึงความกังวลต่อความเสี่ยงของเศรษฐกิจโดยรวม ความเสี่ยงเฉพาะของอุตสาหกรรม และสินทรัพย์ค้ำประกัน นอกจากนี้ ยังพิจารณาปัจจัยกลุ่มที่ 2 คือ ภาวะสภาพคล่องของสถาบันการเงิน และปัจจัยกลุ่มที่ 3 คือ การแข่งขันระหว่างสถาบันการเงินด้วย

ผลการศึกษาพบว่าสถาบันการเงินให้สินเชื่อโดยคำนึงถึงปัจจัยกลุ่มที่ 1 คือปัจจัยด้านความเสี่ยงเป็นอย่างมาก โดยความเข้มงวดในการให้สินเชื่อมาจากความกังวลต่อความเสี่ยงระดับอุตสาหกรรมมีความสำคัญถึง 36.2% ขณะที่ภาวะเศรษฐกิจมีความสำคัญถึง 8.5% ในขณะที่สภาพคล่องและการแข่งขันระหว่างสถาบันการเงินต่างมีความสำคัญรองลงมา

ข้อสังเกตอีกประการหนึ่งคือปัจจัยที่มีสามารถอธิบายพฤติกรรมความเข้มงวดในการให้สินเชื่อได้เพียง 56.7% ขณะที่ 43.3% สามารถอธิบายได้โดยปัจจัยอื่นที่ยังไม่ได้ใส่เข้ามาในแบบจำลอง ซึ่งหนึ่งในปัจจัยสำคัญที่เราไม่มีข้อมูลคือความเสี่ยงระดับบุคคล หรืออาจกล่าวได้ว่า ความเสี่ยงที่สำคัญประการหนึ่งเกิดจาก “ความไม่รู้ว่าไม่รู้”

ผลการศึกษาบ่งบอกว่าสถาบันการเงินให้สินเชื่อโดยคำนึงถึงปัจจัยรอบด้านแต่ให้ความสำคัญกับการระมัดระวังความเสี่ยงเป็นพิเศษ กล่าวคือวิธีการประเมินสินเชื่อของสถาบันการเงินไทยมีความเสี่ยงเป็นศูนย์กลาง (Risk-Based) หากพิจารณาถึงความอ่อนแอและเปราะบางของเศรษฐกิจไทยในช่วงที่ผ่านมา จึงอธิบายได้ว่าทำไมสถาบันการเงินไทยจึงระมัดระวังในการให้สินเชื่ออย่างมากในช่วงที่ผ่านมา

คำถามที่ 3 การให้สินเชื่อต้องแลกมาด้วยความเสี่ยงเสมอไปหรือไม่ ?

การพิจารณาความเสี่ยงจากการให้สินเชื่อเป็นสิ่งที่สำคัญและเข้าใจได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งหากเราพิจารณาถึงบริบทของสถาบันการเงินไทยที่ต้องเผชิญกับวิกฤตเศรษฐกิจการเงินในปี 1997 (วิกฤตเศรษฐกิจต้มยำกุ้ง) ซึ่งเกิดจากความเสี่ยงภายในระบบสถาบันการเงินเอง ดังนั้น จึงอธิบายได้ว่าทำไมการกำกับดูแลและสถาบันการเงินจึงให้ความสำคัญกับการบริหารจัดการความเสี่ยง หรือ “การรักษาเสถียรภาพของระบบสถาบันการเงิน” มากเป็นพิเศษ

เมื่อให้ความสำคัญกับความเสี่ยง สถาบันการเงินจึงระมัดระวังเป็นพิเศษที่จะให้สินเชื่อกับธุรกิจที่มีความเสี่ยงสูงหรือประเมินความเสี่ยงได้ยาก โดยเฉพาะ SMEs ซึ่งเป็นธุรกิจใหม่และมีประวัติทางการเงินสั้น ดังนั้น เราจึงได้เห็นการกำกับดูแลและสถาบันการเงินแลกการให้สินเชื่อ (ซึ่งช่วยสนับสนุนการเติบโตทางเศรษฐกิจ) ไปกับการลดความเสี่ยงที่มีต่อสถาบันการเงิน

แต่การกำกับดูแลและสถาบันการเงินจำเป็นต้องแลก (Trade-off) การให้สินเชื่อกับเสถียรภาพของระบบสถาบันการเงินเสมอไปหรือไม่ ?

รูปที่ 5 แสดงความสัมพันธ์ระหว่างการเข้าถึงสินเชื่อ (การให้สินเชื่อ) และการระวังความเสี่ยงระหว่างประเทศในช่วงปี 2010-2017 โดยการให้สินเชื่อวัดจากสัดส่วนของธุรกิจที่มีหรือเคยมีวงเงินสินเชื่อกับสถาบันการเงิน (แกนนอน) ขณะที่การระวังความเสี่ยงวัดจากค่าลบของสัดส่วนของหนี้ที่ไม่ก่อให้เกิดรายได้ต่อสินเชื่อรวมของสถาบันการเงิน (-NPL Ratio, แกนตั้ง)

ประเทศที่มีการให้สินเชื่อในระดับต่ำแต่มีความเสี่ยงต่ำจะอยู่บริเวณมุมซ้ายบนของรูป ขณะที่ประเทศที่มีการให้สินเชื่อในระดับสูง แต่มีความเสี่ยงสูงจะอยู่บริเวณมุมขวาล่าง หากมีการ Trade-off เกิดขึ้นจริง ตัวแปรทั้งสองควรมีความสัมพันธ์เป็นลบและข้อมูลควรเรียงตัวจากมุมซ้ายบนลงมายังมุมขวาล่าง

รูปที่ 5 ความสัมพันธ์ระหว่างการเข้าถึงสินเชื่อกับเสถียรภาพทางการเงิน (1)

จากรูป จะเห็นได้ว่าความสัมพันธ์ที่เกิดขึ้นยังไม่ชัดเจน แต่หากแบ่งข้อมูลตามกลุ่มรายได้ดังรูปที่ 6 จะพบว่ามีลักษณะ Trade-off เกิดขึ้นเฉพาะในกลุ่มประเทศรายได้สูงโดยค่าสัมประสิทธิ์แสดงความสัมพันธ์ (Correlation) ระหว่างการให้สินเชื่อและการระวังความเสี่ยงมีความสัมพันธ์เป็นลบ (รูปที่ 6) ในทางตรงกันข้าม สำหรับประเทศรายได้ปานกลางและรายได้น้อย การให้สินเชื่อและการระวังความเสี่ยงกลับมีความสัมพันธ์เป็นบวก และมี Correlation เป็นบวกมากขึ้นเมื่อมีรายได้น้อยลง ซึ่งแปลว่าประเทศรายได้ปานกลางและรายได้น้อยยัง ‘ไม่ต้องเผชิญกับ Trade-off’ เหมือนกับประเทศพัฒนาแล้ว

รูปที่ 6 ความสัมพันธ์ระหว่างการเข้าถึงสินเชื่อกับเสถียรภาพทางการเงิน (2)

จะสังเกตได้ว่า การ Trade-off ระหว่างการให้สินเชื่อและการระวังความเสี่ยงเกิดขึ้นเฉพาะในประเทศรายได้สูงที่มีระบบการเงินที่มีคุณภาพอยู่แล้ว โจทย์ของการกำกับดูแลระบบสถาบันการเงินในประเทศรายได้สูงจึงเป็นการชั่งน้ำหนักระหว่างการให้สินเชื่อกับการระวังความเสี่ยง และเนื่องจากประเทศรายได้สูงมีระบบการเงินที่ลึกและหลากหลายพอที่จะสนับสนุนการเติบโตทางเศรษฐกิจอยู่แล้ว ผู้กำกับดูแลจึงหันมาให้ความสำคัญกับการบริหารความเสี่ยงได้มาก

แต่สำหรับประเทศรายได้ปานกลางและรายได้น้อยที่ระบบการเงินยังพัฒนาไม่เต็มที่ โจทย์ของระบบสถาบันการเงินยังไม่ใช่การเลือกระหว่างการให้สินเชื่อกับการระวังความเสี่ยงเหมือนประเทศรายได้สูง แต่โจทย์ที่สำคัญกว่าคือการสนับสนุนการเข้าถึงสินเชื่อเพื่อสนับสนุนการเติบโตทางเศรษฐกิจก่อน ข้อมูลข้างต้นสนับสนุนว่าการเพิ่มการเข้าถึงสินเชื่อเป็นสิ่งที่จำเป็นต้องทำและสามารถทำได้เพราะสถาบันการเงินยังสามารถให้สินเชื่อเพื่อขึ้นโดยไม่ต้องแลกกับความเสี่ยงเสมอไป

แนวคิดที่ว่าการกำกับดูแลและสถาบันการเงินสามารถสนับสนุนการเข้าถึงสินเชื่อไปพร้อมกับการบริหารความเสี่ยงของสถาบันการเงินเป็นแนวคิดที่ได้รับการสนับสนุนมากขึ้นจากนักเศรษฐศาสตร์และผู้ดำเนินนโยบาย งานของ Jansen (2010) อธิบายว่าแม้การให้สินเชื่อกับธุรกิจขนาดเล็กอาจเสี่ยง แต่ก็เสี่ยงแค่ในช่วงแรก เพราะหากธุรกิจที่ดีได้รับการสนับสนุนทางการเงินอย่างเพียงพอจนตั้งตัวได้ ความเสี่ยงในระยะแรกจะได้รับการชดเชยจากการที่ธุรกิจมีผลการดำเนินงานที่ดีและฐานะการเงินที่มั่นคงในระยะยาว

นอกจากนี้ ผลประโยชน์ในระยะยาวจะยิ่งเพิ่มสูงขึ้น (Non-linear) เพราะทำให้หากธุรกิจสามารถเข้าถึงสินเชื่ออย่างทั่วถึง จะทำให้ระบบการเงินมีความลึกขึ้นและหลากหลายขึ้นในระยะยาวซึ่งเป็นผลดีต่อภูมิทัศน์ของธุรกิจและส่งให้ระบบสถาบันการเงินและระบบเศรษฐกิจโดยรวมมีเสถียรภาพและมีภูมิคุ้มกันตามไปด้วย

ขณะเดียวกัน Jean-Claude Trichet ผู้ว่าการธนาคารกลางยุโรป (ECB) ก็เคยกล่าวไว้ในสุนทรพจน์ในปี 2003 ว่าการรักษาเสถียรภาพทางการเงินไม่ได้มีแค่มิติของการลดความเสี่ยงของสถาบันการเงินเท่านั้น แต่ยังมีมติของการเข้าถึงบริการทางการเงินด้วย ดังนั้น การรักษาเสถียรภาพทางการเงินยังต้องช่วยลดอุปสรรคในการเข้าถึงบริการทางการเงินซึ่งเกิดจากความไม่สมบูรณ์ของตลาดการเงิน (Market Imperfection) เช่น ปัญหาความไม่สมบูรณ์ของข้อมูลข่าวสารด้วยเช่นกัน

เศรษฐกิจไทย “มีรายได้น้อย แต่รสนิยมสูง”

เมื่อมองย้อนกลับมาที่เศรษฐกิจไทย รูปที่ 5 และรูปที่ 6 ชี้ว่าสถาบันการเงินและการกำกับดูแลของไทยให้ความสำคัญกับการระมัดระวังความเสี่ยงอย่างมาก แต่ให้สินเชื่อน้อยเมื่อเทียบกับประเทศรายได้สูง หรือแม้กระทั่งประเทศรายได้ปานกลางค่อนไปทางสูงที่มีระดับการพัฒนาใกล้เคียงกัน ข้อมูลสะท้อนว่าระบบสถาบันการเงินไทยยังสามารถเพิ่มการเข้าถึงสินเชื่อได้อีกมาก เมื่อเทียบกับประเทศอื่นที่ระมัดระวังความเสี่ยงเหมือนกัน

คำถาม-คำตอบทั้งสามข้อชวนให้เราทบทวนว่าสถาบันการเงินและการกำกับดูแลของไทยควร “กลัว” ความเสี่ยงมากแค่ไหนจึงจะเป็นผลดีต่อเศรษฐกิจไทยมากที่สุด ข้อเท็จจริงบ่งชี้ว่าระบบสถาบันการเงินไทยซึ่งเป็นประเทศรายได้ปานกลางมีบรรทัดฐานในการดำเนินงานไม่แตกต่างจากประเทศรายได้สูง ทั้งในแง่ของเป้าหมายและบริบทของระบบเศรษฐกิจการเงิน

หากเปรียบบรรทัดฐานเป็น “รสนิยม” จะเปรียบได้ว่า “รสนิยม” จะต้องเหมาะสมกับ “รายได้” หากไทยมีรายได้น้อยแต่กลับมีรสนิยมสูง ระบบสถาบันการเงินไทยอาจจะ “กลัว” ความเสี่ยงมากเกินไปจนไม่กล้าให้สินเชื่อเพื่อสนับสนุนการเติบโตทางเศรษฐกิจอย่างเพียงพอ ดังนั้น “การมีรายได้น้อยแต่มีรสนิยมสูง” อาจกลายเป็นปัญหาเชิงโครงสร้างสถาบันที่จำกัดการพัฒนาทางเศรษฐกิจของไทยในระยะยาว

ดังนั้น เราจึงไม่ควรถามว่าระบบสถาบันการเงินไทยจะระวังหรือหลีกเลี่ยงความเสี่ยงอย่างไร แต่ควรถามว่าระบบสถาบันการเงินไทยจะ “เสี่ยงอย่างไร” ให้ภาคเศรษฐกิจจริงเข้าถึงทรัพยากรทางการเงินมากขึ้น และสนับสนุนให้ภาคเศรษฐกิจจริงใช้ทรัพยากรทางการเงินให้เกิดประโยชน์สูงสุด

ซึ่งเชื่อมโยงกับ “กรอบ” หรือ “กฎ” ที่กำหนดรูปแบบในการดำเนินกิจการของสถาบันทางการเงินและความสัมพันธ์ระหว่างสถาบันการเงินกับภาคเศรษฐกิจจริง โดยการตอบคำถามดังกล่าวจำเป็นต้องตอบจากมุมมองของเศรษฐศาสตร์เชิงสถาบันว่า “เงื่อนไขเชิงสถาบันแบบใด” ที่เอื้อให้สถาบันการเงินสามารถสนับสนุนการเข้าถึงสินเชื่อไปพร้อมกับการบริหารจัดการความเสี่ยงอย่างมีประสิทธิภาพ

​