10 สิงหาคม วันกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน คนแรกคือใคร หน้าที่-กฎหมายเกี่ยวข้อง

ภาพจาก มติชน

เปิดเรื่องราว วันกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน 10 สิงหาคมของทุกปี ใครเป็นกำนัน ผู้ใหญ่บ้านคนแรกของไทย ตำแหน่งนี้มีจุดกำเนิดอย่างไร กฎหมายอะไรเกี่ยวข้องบ้าง 

วันที่ 10 สิงหาคม 2565 กรมการปกครองโพสต์ข้อความเรื่อง 130 ปี วันกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ระบุถึงจุดกำเนิด ผู้ดำรงตำแหน่งคนแรก กฎหมายที่เกี่ยวข้อง ขอบเขตหน้าที่ และการจัดกิจกรรม ดังนี้

เมื่อวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2435 (ร.ศ. 111) ถือกำเนิดผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรกของประเทศไทย พระยารัตนกุลอดุลยภักดี หรือ นายจำรัส รัตนกุล โดยวิธีให้ราษฎรเลือกผู้ใหญ่บ้าน และให้ผู้ใหญ่บ้านในตำบลเลือกกันเองเพื่อเป็นกำนัน นับเป็นจุดเริ่มแรกของการปกครองในระบอบประชาธิปไตย โดยกระทรวงมหาดไทย ได้ประกาศให้วันที่ 10 สิงหาคม ของทุกปีเป็นวันกำนันผู้ใหญ่บ้าน

การทำหน้าที่ของกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ฯลฯ เป็นกลไกสำคัญในระบบการปกครองท้องที่ เชื่อมโยง และขับเคลื่อนนโยบายของทางราชการ อีกทั้งเป็นตัวแทน และผู้นำพี่น้องประชาชนในตำบล หมู่บ้าน อยู่เคียงข้างคอยรับฟังทุกข์สุข ไกล่เกลี่ย แก้ไขปัญหาความเดือดร้อนด้วยปณิธาน “บำบัดทุกข์ บำรุงสุข” เพื่อประชาชนเป็นสำคัญ

ภายใต้พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่ พระพุทธศักราช 2457 ซึ่งแม้มีความเก่าแก่ยาวนาน แต่ยังคงสอดรับกับสถานการณ์โลกปัจจุบัน โดยเห็นได้จากช่วงสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 (โควิด-19) ซึ่งส่งผลกระทบต่อสภาพชีวิตความเป็นอยู่ เศรษฐกิจ และสังคมทุกระดับอย่างหนักหน่วง กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน

นอกจากทำหน้าที่ในการป้องกันโรคร้ายตามพระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่ พระพุทธศักราช 2457 แล้ว ยังมีหน้าที่ในการแก้ไขปัญหาความทุกข์ยาก การป้องกัน และมาตรการเยียวยา รวมทั้งการนำมาตรการต่าง ๆ จากภาครัฐที่ได้กำหนดไว้ นำมาปรับใช้ช่วยเหลือพี่น้องประชาชนอย่างทั่วถึงในฐานะผู้นำหมู่บ้าน

เนื่องในโอกาสที่ “วันกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน” ได้เวียนมาอีกครั้งในวันที่ 10 สิงหาคม 2565 กระทรวงมหาดไทยได้จัดให้มีการมอบรางวัลเพื่อเป็นขวัญกำลังใจแก่กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน แพทย์ประจำตำบล สารวัตรกำนัน และผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน ที่มีผลการปฎิบัติหน้าที่ดีเด่นในรอบปีงบประมาณที่ผ่านมา เป็นประจำทุกปี โดยกำหนดแนวทางการจัดพิธี ดังนี้

ระดับจังหวัด พิจารณาการจัดพิธีมอบรางวัลกำนัน ผู้ใหญ่บ้านยอดเยี่ยม ประจำปี 2565 โดยมีผู้ว่าราชการจังหวัดเป็นผู้มอบรางวัล

ระดับอำเภอ ดำเนินการเนื่องใน “วันกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน” ประจำปี 2565 ประกอบด้วย การประกอบพิธีทางศาสนา การอ่านสารส่งความปรารถนาดี การมอบรางวัลและประกาศเกียรติคุณให้แก่กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ที่ได้รับรางวัลชั้นที่ 2 แพทย์ประจำตำบล สารวัตรกำนัน และผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน ชั้นที่ 1 และชั้นที่ 2

รวมทั้งจัดกิจกรรมสาธารณประโยชน์ โดยพิจารณาตามความเหมาะสมและสอดคล้องกับสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 (โควิด-19) ในพื้นที่

10 สิงหาคม 2565 ครบรอบ “130 ปี วันกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน” กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย ขอเป็นกำลังใจให้กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน แพทย์ประจำตำบล สารวัตรกำนัน และผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน รวมทั้งคณะกรรมการหมู่บ้านทุกท่าน ในการทำหน้าที่ “บำบัดทุกข์ บำรุงสุข” ด้วยความเพียรพยายาม อดทน มุ่งมั่นตั้งใจ จวบจนกระทั่งพี่น้องประชาชน “ทุกข์น้อยลง สุขมากขึ้น” มาอย่างยาวนานในวันนี้

กำนันผู้ใหญ่บ้านคนแรก

ศิลปวัฒนธรรมรายงานว่า วันที่ 10 สิงหาคม เป็นวันกำนันผู้ใหญ่บ้าน เพื่อเป็นการน้อมรำลึกในพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงจัดระเบียบการปกครองท้องที่ ในระดับตำบลหมู่บ้านขึ้นใหม่ โดยให้ราษฎรทำการเลือก ผู้ใหญ่บ้าน เป็นครั้งแรกที่บ้านเกาะ อำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เมื่อวันที่ 10 สิงหาคม 2435

โดยกำนัน ผู้ใหญ่บ้าน คนแรกคือ พระยารัตนกุลอดุลยภักดี (จำรัส รัตนกุล)

“ต่อมาถึง พ.ศ. 2437 ทรงพระกรุณาโปรดฯ ให้จัดตั้งมณฑลเทศาภิบาล กรมขุนมรุพงศ์ศิริพัฒน์ ได้ทรงเป็นสมุหเทศภิบาลมณฑลอยุธยา เมื่อลงมือจัดการปกครองท้องที่ พวกราษฎรชาวบางปะอินเลือกพระยารัตนกุลฯ เปนผู้ใหญ่บ้าน แล้วเลือกเป็นกำนันด้วยอีกชั้น…” (พระยารัตนกุลอดุยภักดี (จำรัส รัตนกุล) ใน “คำนำ โดยสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ” หนังสือลำดับสกุลเก่าบางสกุล ภาคที่ 2, พ.ศ. 2465)

ภาพจากเว็บไซต์ ศิลปวัฒนธรรม

ส่วนประวัติของ พระยารัตนกุลอดุลยภักดี หรือ นายจำรัส รัตนกุล (พ.ศ. 2402-2465)) ผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรกของประเทศไทย เกิดในรัชกาลที่ 4 ตรงกับวันอังคารที่ 22 พ.ศ. 2402 ปีมะแม เป็นบุตรหลวงพิเศษสุวรรณกิจ (ชื่น) รับราชการตำแหน่งสุดท้ายเป็นสมุหเทศาภิบาล จนเมื่อ พ.ศ. 2452 ก็กราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่งเนื่องจากสุขภาพไม่แข็งแรง